Dzisiejszy Tarnogród liczy około 3.605 mieszkańców. Jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej, znajduje się w powiecie biłgorajskim, w południowo-zachodniej części Lubelszczyzny. Miasto stanowi naturalną bazę gospodarczą dla producentów rolnych z sąsiednich wsi. Zresztą od wieków z powodzeniem uprawiano w tej okolicy zboża chlebowe i zakładano ogrody. Teraz także  dostrzeżemy na jego przedmieściach plantacje porzeczek, truskawek i malin. Na terenie gminy znajdują się ponadto złoża gazu ziemnego, z którego korzystają mieszkańcy. Tarnogród znany jest w całym kraju z organizowanego od ponad czterdziestu lat krajowego festiwalu wiejskich teatrów obrzędowych, zwanego sejmikiem, dzięki któremu zyskał tytuł Stolicy Teatrów Wsi Polskiej.

Osadnictwo w Puszczy Sandomierskiej w XVI wieku
Puszcza Sandomierska rozciągająca się na wschód od Wisły, po obu stronach Sanu i sięgająca na północy środkowego Roztocza, była w połowie XVI wieku najsłabiej zasiedlonym obszarem Rzeczpospolitej. Przez kilka wieków stanowiła ona naturalną granicę oddzielającą Polskę od Rusi. Najstarszymi osadami pomiędzy Tanwią i dolnym Sanem były Krzeszów z portem rzecznym i  myśliwski dwór Zamch. Porośnięty gęstymi lasami płaskowyż zapewniał stałe dostawy drewna budowlanego oraz bogactwo zwierzyny łownej, z której oprócz mięsa uzyskiwano także skóry i futra. Starosta krzeszowski Jan Kustra zasłynął w średniowieczu z urządzania, w podległych mu  królewskich lasach, wspaniałych polowań. Na początku szesnastego stulecia tereny nad środkową Wisłą włączone zostały do rynku zbożowego. Sprzyjało temu zwiększenie zapotrzebowania na pszenicę i żyto, które transportowano łodziami wzdłuż Sanu, Wieprza i Wisły do Gdańska. Następował proces karczowania puszczańskich lasów pod nowe pola uprawne. Na rozległym terenie między Tanwią i Sanem przybywało osad leśnych, smolarni, bud, maziarni a zwłaszcza nowych wsi zakładanych na prawie niemieckim

Tarnowscy i przyczyny założenia miasta
Na początku XVI wieku ziemie starostwa krzeszowskiego  otrzymał w dzierżawę Jan Spytek Tarnowski, a po jego śmierci królewszczyzny przejął jego syn Stanisław. Tarnowscy byli dobrymi gospodarzami, którzy starali się powiększać dochody dzierżaw, tak samo jak swoich ziem dziedzicznych. Dbając o rozwój zarządzanego terytorium wyrąbywali lasy i sprzedawali drewno, węgiel drzewny i inne surowce leśne. Na wykarczowanych terenach podejmowano uprawę roli a pola obsiewano zbożem. Dlatego w szybkim tempie powiększyła się ilość osad wiejskich. Zagęszczenie sieci osadniczej na tym obszarze wymagało także zakładania nowych ośrodków miejskich. Lokowanie miasta organizowało wewnętrzny rynek dla pobliskich miejscowości i przyczyniało się do gospodarczego awansu terytorium. Niestety Krzeszów nie był w stanie zapewnić prawidłowego rozwoju gospodarczego na terenie starostwa, gdyż nie był zorganizowany na prawie magdeburskim, chociaż zdecydowanie pełnił funkcje miejskie. Najbliżej położonymi miastami były w tym czasie Goraj (ok. 1377 r.), Jarosław (ok. 1375 r. ), Leżajsk (ok. 1397 r.), Lubaczów (ok. 1376 r.) i Szczebrzeszyn (ok. 1352 r.). Równie ważne, ze względu na rozwój rynku, były szlaki handlowe, które w tamtym czasie omijały królewszczyznę Panów z Tarnowa. Kupcy korzystali z drogi wiodącej ze Lwowa doliną Sanu do Sandomierza, albo też kierowali się przez Bełz i Lubaczów do Szczebrzeszyna i Lublina. Natomiast zyskujący coraz większe znaczenie w wymianie handlowej Jarosław potrzebował wtedy dogodnych połączeń z Lublinem. W takiej sytuacji Tarnowscy postanowili podjąć inicjatywę lokacyjną miasta, w miejscu starodawnego grodziska, zwanego „Cierńgrodem”.

Przywilej lokacyjny Tarnogrodu
Wojewoda sandomierski, starosta krzeszowski,  Stanisław Spytek Tarnowski zwrócił się do Króla Polski z prośbą, aby na dzierżawionych przez siebie ziemiach królewskich, założyć nowe miasto. Wskazał także miejsce na dawnym grodzisku zwanym „Cierńgród”, które było nieuprawne i posiadało walory odpowiednie do przeprowadzenia takiej inwestycji. Utworzenie miasta miało przyczynić się do znacznego powiększenia dochodów z tych królewszczyzn. W czasie obrad sejmu koronnego odbywającego się w środę 14 maja 1567 roku w Piotrkowie, król Zygmunt II August wydał przywilej lokacyjny miasta, które od nazwiska założycieli otrzymało nazwę Tarnogród. W zachowanym do dziś dokumencie, który przechowywany jest w Metropolitalnym Archiwum w Lublinie, możemy przeczytać wyrażoną po łacinie wolę Króla Polski: My, chcąc pomnożyć i powiększyć korzyści i dochody dóbr naszych Starostwa Krzeszowskiego, zgodziliśmy się i zgadzamy się na założenie tego miasta (…) aby na rzeczonym miejscu to miasto pod nazwą Tarnogród na surowym korzeniu lokować. Dokument królewski wyznaczał ponadto osobę odpowiedzialną za osadzenie miasta, określał jego obszar i granice a także sposób jego zorganizowania. Najważniejszym postanowieniem aktu lokacyjnego było obdarzenie Tarnogrodu prawem magdeburskim. Mieszkańcy powstającego miasta mieli według niego zagwarantowaną wolność osobistą, prawo swobodnego wykonywania zawodów rzemieślniczych i kupieckich oraz możliwość zajmowania się usługami. Zgodnie z tym prawem mieszkańcy mieli także prawo do posiadania i użytkowania działek siedliskowych w mieście, a także znajdujących się w jego obrębie  pól, łąk i ogrodów. Monarcha dawał ponadto gminie miejskiej immunitet, który był podstawą kształtowania się ustroju miejskiego i samorządu obywateli. Dlatego teren miasta został wyłączony spod jurysdykcji prawa polskiego i ruskiego.

Założenie przestrzenne miasta i jego zasadźca Florian Słąka
Tarnogród zbudowano na płaskowyżu wyniesionym 208 metrów ponad poziom morza i położonym nad rzeką Złota Nitka, która jest lewym dopływem Tanwi. Teren wybrany pod budowę miasta miał kształt wydłużonego wzniesienia, porośnięty był lasem i otoczony wąwozami. Od strony północnej był on dość rozległy i zwężał się w kierunku południowym. Ze wszystkich stron otaczały go głębokie i szerokie wąwozy z licznymi rozgałęzieniami, nie tylko zabagnione ale i wypełnione wodą płynącej rzeki, która broniła do niego dostępu. Zapewne naturalne walory obronne tego terenu przesądziły o powstaniu w tym miejscu miasta.

Wyznaczonym przez króla osadźcą i wójtem nowego miasta został podstarości krzeszowski, szlachcic Florian Słąka z Wawrzeńczyc. Głównym jego zadaniem było sprowadzenie osadników i wyrąb lasu na terytorium powstającego miasta. Pierwsi mieszkańcy Tarnogrodu pochodzili z Różańca, Biszczy, Korchowa, Płus i Księżpola, a także z odległych wsi Albigowej i Chaczowa, oraz miast Lubaczowa i Limanowej. Osadnicy musieli wykarczować las, aby odkryć teren i uzyskać drewno potrzebne do budowy miasta. Mieli oni także prawo wyrębu odpowiedniej ilości drewna na opał i budulec, zwłaszcza dębowego, w okolicznych lasach i puszczach.
Zgodnie z przygotowanym uprzednio planem, na obszarze miasta wymierzono działki siedliskowe, ogrody, pola i pastwiska. Zaplanowane były także tereny podmiejskie, czyli przedmieścia. W centrum wytyczono dość obszerny czworoboczny rynek na którym koncentrowało się życie jego mieszkańców. Od niego rozchodziła się szachownica ulic, które ułatwiały komunikację i dojazd do posesji. Główną jego osią była droga znad Sanu w kierunku Goraja. W mieście budowano drewniane parterowe domy wraz z budynkami gospodarczymi. W zachodniej części miasta zbudowano kościół Świętego Ducha, cerkiew prawosławną, oraz łaźnię miejską. W roku 1578 za zgodą króla Stefana Batorego mieszczanie tarnogrodzcy zbudowali na środku rynku drewniany ratusz. W następnych latach w północno wschodniej części miasta wzniesiono katolicki kościół parafialny. Od wschodniej i zachodniej strony zabudowy miejskiej wymierzono pasma ogrodów. Miasto otaczały wały obronne zwieńczone palisadą, które jedynie od strony południowej usypane były na płaskim terenie. Na drogach wylotowych z miasta wybudowane były cztery bramy: Leżajska, Księżpolska, Korchowska i Bukowińska. Wzięły one swoje nazwy od miejscowości do których prowadziły. Cały obszar miasta, razem z przynależnymi polami, obejmował powierzchnię 60 łanów ziemi. Tarnogród graniczył od wschodu ze wsią Różaniec – należącą do starostwa zamechskiego, od południa z borem i wsią Luchowo, od zachodu jego grunty sięgały do Bukowiny, a na północy sąsiadował z Korchowem i Płusami.
Osadźca miasta Florian Słąka otrzymał za swoją pracę wójtostwo dziedziczne. Dostał plac pod budowę urzędu wójtowskiego, a także dwie działki w rynku pod budowę domów, z których mógł czerpać zyski. Jego uposażenie stanowiło ponadto 6 łanów pola, a także trzecia cześć wpływów z czynszów i innych dochodów, zarówno z miasta jak i przedmieść. W porównaniu do innych miast zakładanych w tym czasie, Słąka i jego następcy posiadali najbogatszy majątek wójtowski.

Władze miasta i jego herb
Na mocy prawa magdeburskiego zapisanego w dekrecie lokacyjnym Tarnogrodu, pełnię władzy administracyjnej i sądowniczej otrzymał wójt osadźca Florian Słąka. Na początku sprawował ją samodzielnie. W święto Trzech Króli 1570 roku rozpoczęła swoją działalność pierwsza rada miejska. Składała się ona z czterech radnych z których dwóch mianował Starosta Krzeszowski, jako przedstawiciel króla, natomiast dwu pozostałych wybierali tarnogrodzianie. Zanim zbudowano ratusz, rada miejska zbierała się i urzędowała w domu burmistrza, którego wybierano spośród radnych. Sąd wójtowski składał się z sześciu ławników, któremu przewodniczył sędzia mianowany przez wójta. Sąd rozstrzygał wszystkie sprawy sporne mieszkańców.

Tarnogród jako miasto królewskie miało w swoim herbie orła jagiellońskiego. Najprawdopodobniej był to ukoronowany biały orzeł w czerwonym polu. Świadczy o tym odcisk pieczęci tarnogrodzkiej rady miejskiej z 1606 roku, znajdujący się w Archiwum Państwowym w Przemyślu. Obecność wizerunku orła królewskiego w godle herbu miejskiego była zjawiskiem bardzo rzadkim, dlatego Tarnogród był jednym z nielicznych miast szczycących się takim herbem.

Życie mieszczan tarnogrodzkich w XVI wieku
Życie gospodarcze Tarnogrodu toczyło się wokół cotygodniowych targów, odbywających się zresztą po dziś dzień we wtorki. Trzykrotnie w ciągu roku były jarmarki, które przypadały na św. Floriana (4 V), na św. Wawrzyńca (10 VIII) i we wspomnienie św. Elżbiety (5 XI). Na targach tygodniowych swoje towary sprzedawali rzemieślnicy i kupcy tarnogrodzcy, zaś na jarmarki mogli przyjeżdżać handlarze ze stron odległych. Początkowo miejscem targów był plac wyznaczony na Przedmieściu Leżajskim, a gdy wybudowano ratusz, zostały przeniesione na rynek. W ratuszu oprócz siedziby rady miejskiej i sądu wójtowskiego mieściły się jatki mięsne i kramnice do wykładania towarów, znajdowały się tam także waga i kłoda, czyli miara na zboże. Tarnogrodzianie zajmowali się wszelkiego rodzaju rzemiosłem. Najbardziej liczebni byli piekarze i rzeźnicy, a także szewcy, tkacze, sitarze i kowale. Swoje warsztaty w mieście mieli także kuśnierze, kołodzieje, bednarze, garncarze i krawcy, a także cieśla, rymarz, siodlarz i szklarz. Na przedmieściu był młyn wodny o jednym kole. Przy rynku znajdowały się domy zajezdne przyjmujące gości i a także karczmy, których właściciele wytwarzali gorzałkę i piwo. Mieszkańcy przedmieść prócz handlu i rzemiosła zajmowali się przede wszystkim uprawą roli i hodowlą zwierząt.
Mieszczanie tarnogrodzcy, aby się dobrze osiedlić i zagospodarować w nowym mieście, otrzymali dwudziestoletni okres zwolnienia od powinności pańszczyźnianych i podatków Rzeczpospolitej. Z upływem „wolnizny” mieszkańcy miasta i jego przedmieść uiszczali przede wszystkim czynsz od użytkowanych pól, ogrodów, domów, placów niezabudowanych, a także wykonywanego rzemiosła. Wykonywali też pewne prace na rzecz zwierzchników feudalnych.

W Tarnogrodzie od początku mieszkali Polacy i Rusini, a od końca XVI wieku zaczęli osiedlać się także Żydzi. Niedługo po lokacji miasta Rusini zbudowali cerkiew, przy której istniał przytułek dla ubogich. Ludność katolicka pobudowała kościółek Św. Ducha, przy którym działał szpital. Początkowo pełnił on rolę świątyni parafialnej. Dopiero później mieszczanie wybudowali drewniany kościół pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Parafię rzymskokatolicką w Tarnogrodzie erygował biskup przemyski w 1598 roku. Odtąd kościół parafialny z istniejącą przy nim szkołą, a także bractwa oraz szpital, stanowiły centrum życia duchowego i kulturalnego ludności polskiej. W 1580 roku miasto Tarnogród wraz z całym starostwem krzeszowskim przejął w dzierżawę Jan Zamoyski a w 1588 roku włączył go do Ordynacji Zamojskiej. W ten sposób upłynął okres kształtowania się miasta, gdy Tarnogród należał do dóbr królewskich.

Lata świetności i rozwoju Tarnogrodu przypadły na pierwszą połowę XVII wieku. Później zaczęły miastu doskwierać najazdy, zawieruchy wojenne i epidemie. W 1715 roku szlachta zawiązała w Tarnogrodzie konfederację przeciwko Sasom, a na jego przedmieściach zgromadziły się wojska.  Po upadku Rzeczpospolitej w 1772 roku miasto trafiło pod zabór austriacki. Następnie włączono je do Królestwa Polskiego, kiedy to przez krótki okres pełniło funkcję miasta powiatowego. Zaangażowanie mieszczan tarnogrodzkich w powstanie styczniowe 1863 roku, spowodowało utratę praw miejskich. Ożywienie miasta po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zniweczył wybuch II wojny światowej. Mieszkańcy organizowali w czasie wojny oddziały partyzanckie przeciwko okupantowi Niemieckiemu. Rozwój osady w okresie PRL-u zaowocował odzyskaniem praw miejskich w 1987 roku. Od chwili odzyskania przez Polskę pełnej suwerenności Tarnogród, będąc siedzibą gminy wiejsko-miejskiej, wciąż się modernizuje i rozwija.

Historię miasta można poznać dzięki monografii napisanej przez wieloletniego proboszcza tarnogrodzkiego ks. Wincentego Depczyńskiego, a przede wszystkim czytając „Dzieje Tarnogrodu” wydane przez władze miasta w 2006 roku. Przyjeżdżając do Tarnogrodu warto zwiedzić trzy świątynie świadczące o wielokulturowości tych stron. Niewątpliwie jest to miasto o bogatej i fascynującej przeszłości.

/PK, bilgoraj.com.pl/
Foto: Dzięki uprzejmości UM Tarnogród - DRON Studio i Grzegorz Piskorski, bilgoraj.com.pl