Niemal każdy mieszkaniec Biłgoraja zna herb swojego miasta. Do herbu nawiązują w swoich logach biłgorajskie instytucje i organizacje społeczne, a ostatnio o jego wizerunek starają się lokalni przedsiębiorcy. Niewielu jednak zdaje sobie sprawę, że nie zawsze tak było, a współczesny herb Biłgoraja sięga tradycją do  czasów założenia miasta.

Dzisiejszy herb Biłgoraja przedstawia srebrnego (białego) łabędzia zwróconego w prawo oraz trzy poprzeczne belki zwężające się ku dołowi takiego samego koloru na czerwonej tarczy. Współczesny herb w bezpośredni sposób nawiązuje do jego historycznego wizerunku z okresu powstania Biłgoraja pod koniec XVI wieku. I o ile znaki graficzne herbu nie budzą wątpliwości, to ich geneza nie jest do końca wyjaśniona.

Dolne trzy srebrne poprzeczne belki (wręby) stanowią staropolski herb Korczak, którym pieczętował się założyciel miasta Adam Gorajski. Nie budzi więc wątpliwości, że z tej racji jego herb rodowy znalazł się także na tarczy herbowej Biłgoraja. Zresztą pochodzący z rusi ród Gorajskich od niepamiętnych czasów posługiwał się herbem Korczak. Sam herb ma pochodzenie węgierskie, a trzy belki oznaczają trzy węgierskie rzeki Dunaj, Cisę i Sawę. Więc także inaczej niż chcieliby niektórzy miejscowi, przypisujący wrębom nazwy rzek nad którymi leży Biłgoraj.

Nie wiadomo jednak z jakiego powodu w biłgorajskim herbie znalazł się łabędź. Z całą pewnością Łabędź także jest jednym z najstarszych polskich herbów szlacheckich. Możliwe że, pojawił się on na skutek  nieznanych dotąd związków założyciela miasta Adama Gorajskiego z rodziną noszącą polski herb Łabędź. Być może chodzi o przodka Adama, Aleksandra Gorajskiego, który walczył w tej samej chorągwi co Mszczuj ze Skrzynna herbu Łabędź podczas bitwy pod Grunwaldem. Wszystko to są jednak daleko idące przypuszczenia. W każdym razie najnowsze badania genealogiczne rodu wykluczają duńskie pochodzenie herbu. Nieuzasadnione okazują się też próby wywodzenia go z zagranicy, a wiele przemawia za pochodzeniem rodzimym, to znaczy śląskim.

Warto dodać, że zarówno Korczak jak i Łabędź są wymienione w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza. Niewątpliwie świadczy to o mocnym osadzeniu biłgorajskiego herbu w polskiej tradycji heraldycznej.

Szukając historycznego wizerunku biłgorajskiego herbu, musimy sięgnąć do początków miasta. Wraz z założeniem Biłgoraja według prawa magdeburskiego w 1578 roku, jego mieszkańcy mogli powołać własny samorząd. Stojąca na czele miejskiej społeczności Rada Miasta prowadziła kancelarię, która między innymi wystawiała różne dokumenty. Jednym z najważniejszych środków uwierzytelnienia pism urzędowych była pieczęć z herbem miasta. Można domniemywać, że podobnie jak w innych ośrodkach miejskich, mieszczanie biłgorajscy zwrócili się z prośbą o ustanowienie herbu do właściciela. W ten sposób w herbie Biłgoraja znalazł się rodowy herb Adama Gorajskiego, czyli Korczak, oraz wizerunek łabędzia.

Pierwotne przedstawienie herbu Biłgoraja pochodzi z pieczęci miejskiej wykonanej w 1581 roku. Dowiadujemy się tego z odcisków tej pieczęci na najstarszych dokumentach wystawianych przez władze miejskie. Dokumenty z odciskiem pieczęci Biłgoraja znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Najstarsza pieczęć była okrągła i miała 40 mm średnicy. Przedstawiała łabędzia zwróconego w lewo i trzy wręby Korczaka na ukoronowanej tarczy. W otoku pieczęci znajdował się łaciński napis: + SIGIL CIVITATIS BILGORAIENSIS A D 1581 (Pieczęć społeczności biłgorajskiej roku pańskiego 1581). Na tej podstawie przyjmuje się, że pierwsza pieczęć Biłgoraja z własnym herbem wykonana została trzy lata po założeniu miasta. Mieszczanie biłgorajscy najpewniej utożsamili się symbolem miasta, bo mimo częstej zmiany właścicieli, herb nie ulegał zmianie przez dwa następne stulecia.

Herb Biłgoraja w kształcie ustalonym w XVI wieku powtórzono na dwóch kolejnych pieczęciach miejskich. Jedna z nich wykonana została w XVII wieku i znamy ją z odcisków pod ówczesnymi dokumentami. Kolejna pieczęć, którą wykonano w XVIII wieku, służyła do momentu kiedy władze Księstwa Warszawskiego nakazały miastom używanie godła narodowego. W okresie porozbiorowego Królestwa Polskiego postanowiono przywrócić herby lokalne. Jednak zupełnie oderwane od staropolskich korzeni. Właśnie wtedy w czasie zaboru rosyjskiego trzykrotnie starano się narzucić Biłgorajowi herb opracowany przez petersburską Heroldię. Za każdym razem biłgorajanie wyrażali swój stanowczy sprzeciw dla nowego herbu nie związanego z dawniejszą tradycją. Dlatego żadna z propozycji herbu opracowanego pod wpływem heraldyki rosyjskiej nie została przyjęta i nie była używana. Ostatecznie pod koniec XIX wieku przywrócono miastu pierwotny herb.

Współczesny kształt i wygląd herbu miasta określa Statut Miasta Biłgoraja. Przywołuje on pierwotny wizerunek herbu z 1581 roku. Pod koniec XX wieku heraldyk ks. Paweł Dudziński opracował historyczny herb zgodnie z zasadami heraldycznymi. Dzisiejszy Biłgoraj ma także swoją flagę nawiązującą do barw założyciela miasta. Znajduję się na niej ułożone na przemian poziome pasy: cztery czerwone i trzy białe. Mieszkańcy miasta mocno zżyli się ze swoim herbem. Wiele organizacji społecznych nawiązuje w logotypach do symbolu miasta. Łabędź pojawia się na niemal wszystkich pamiątkach z Biłgoraja. Biłgorajanie często nazywają swoje rodzinne miasto Łabędzim Grodem.

/Piotr Kupczak/